Rozumienie wzbogacenia masy upadłości w kontekście art. 134 ust. 2 pu

Wprowadzenie

Ustawa z dnia 28.02.2003 r. – Prawo upadłościowe[1] („pu”) reguluje jako skutki ogłoszenia upadłości m.in. bezskuteczność czynności prawnych zdziałanych przez upadłego z osobami bliskimi lub podmiotami powiązanymi.

Z wystąpieniem tych skutków pu wiąże np. obowiązek zwrotu tego, co wskutek bezskutecznej czynności ubyło z majątku upadłego lub do niego nie weszło (art. 134 ust. 1 pu). Jeżeli przekazanie w naturze jest niemożliwe, do masy upadłości powinna być wpłacona równowartość w pieniądzach[2]. Z kolei w art. 134 ust. 2 pu ustawodawca uregulował zwrot świadczenia wzajemnego osobie trzeciej, niemniej warunkiem takiego zwrotu jest znajdowanie się w masie upadłości świadczenie wzajemnego osoby trzeciej oddzielnie od innego majątku upadłego, lub wzbogacenie masy upadłości świadczeniem wzajemnym osoby trzeciej.

Przepis ten stanowi bowiem: W przypadkach, o których mowa w ust. 1, świadczenie wzajemne osoby trzeciej zwraca się tej osobie, jeżeli znajduje się w masie upadłości oddzielnie od innego majątku lub o ile masa upadłości jest nim wzbogacona. Jeżeli świadczenie nie podlega zwrotowi, osoba trzecia może dochodzić wierzytelności w postępowaniu upadłościowym. [wyróżnienie własne autora]. Znamienne jest przy tym, że art. 134 ust. 2 pu nie uległ modyfikacji na skutek przyjęcia ustawy – Prawo restrukturyzacyjne[3].

Z uwagi na okoliczność, że z reguły świadczeniem wzajemnym osoby trzeciej jest świadczenie pieniężne[4], bardzo trudno będzie w stanie faktycznym ustalić, że świadczenie wzajemne znajduje się w masie upadłości oddzielnie[5]. W związku z tym, kluczowe znaczenie praktyczne ma raczej właściwe określenie pojęcia „wzbogacenia masy upadłości”.

W literaturze nie prowadzono dotychczas na ten temat bardziej pogłębionych analiz, a celem autora niniejszego artykułu jest pochylenie się nad zagadnieniem rozumienia wzbogacenia masy upadłości w kontekście art. 134 ust. 2 pu.

Wzbogacenie masy upadłości

Pierwszym problemem jaki pojawia się przy interpretacji kwestii wzbogacenia masy upadłości, jest określenie, czy pojęcie to należy interpretować ściśle do aktualnie istniejącego tworu prawnego, jakim jest masa upadłości (która powstaje przecież dopiero wraz z ogłoszeniem upadłości), czy można też mówić o wzbogaceniu przyszłego upadłego (dłużnika) – jeszcze przed ogłoszeniem upadłości.

Wydaje się, że – zgodnie z literalnym i ścisłym rozumieniem przepisu art. 134 ust. 2 pu – pojęcie wzbogacenia masy upadłości należy interpretować jako wzbogacenie masy, niekoniecznie zaś wzbogacenie np. samego upadłego. Idąc tym tropem, o wzbogaceniu masy upadłości można by mówić, gdy świadczenie wzajemne osoby trzeciej nawet jeśli wpłynęło na rachunek dłużnika (przyszłego upadłego) przed ogłoszenie upadłości, to stan taki utrzymał się do powstania samej masy, czyli do czasu ogłoszenia upadłości. Przyjęcie takiego rozumowania jest umotywowane okolicznością, że gdyby ustawodawca chciał inaczej uregulować horyzont czasowy wzbogacenia – posłużyłby się innym pojęciem niż „masa upadłości”, np. „dłużnik”. Ten argument może jednak być łatwo odwrócony, poprzez dowodzenie z umiejscowienia przepisu art. 134 pu, który znajduje się w Dziale III Tytułu III zatytułowanego skutki ogłoszenia upadłości, zatem pewną niekonsekwencją byłoby stosowanie innej terminologii niż adekwatnej do sytuacji występującej po ogłoszeniu upadłości. Konsekwentnie przecież w tym Tytule używa się np. określeń „upadły”, czy też „masa upadłości”, dla podkreślenia, że chodzi o skutki prawne zaistniałe właśnie wskutek ogłoszenia upadłości.

W odniesieniu do rozumienia wzbogacenia, w literaturze przedmiotu dominuje pogląd, że ze wzbogaceniem masy mamy do czynienia wówczas, gdy w masie znajdują się pieniądze lub rzeczy zamienne zmieszane z innymi i daje się ustalić, że pochodzą one z czynności zawartej przez upadłego[6], lub też Świadczenie wzajemne należy zwrócić osobie trzeciej także w wypadku gdy masa upadłości jest nim wzbogacona. Sytuacja taka ma miejsce wtedy, gdy wartość mienia, które wróciło do masy upadłości, i wartość świadczenia wzajemnego, które pozostało w masie (np. złączone z innymi jej składnikami), jest wyższa niż wartość mienia, które na skutek czynności bezskutecznej z masy wyszło. Jeżeli zwrot w naturze nie jest możliwy, roszczenie osoby trzeciej z tego tytułu podlega zaspokojeniu w kategorii pierwszej jako roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia[7].[wyróżnienie własne autora]

Takie poglądy pozostają w ocenie autora zgodne z celem analizowanego przepisu, którym jest, jak podał Sąd Najwyższy: (..) Taka wykładnia uwzględnia nie tylko brzmienie art. 128 Pr.u.n. oraz powszechnie przyjętą definicję czynności prawnych i czynności prawnych odpłatnych, lecz jest także zgodna z funkcją i celem wskazanego przepisu, którym jest ochrona przyszłej masy upadłości przed jej uszczupleniem oraz wszystkich wierzycieli przed wybiórczym i dowolnym spełnianiem zobowiązań przez dłużnika i zaspokajaniem tylko niektórych, określonych wierzycieli, kosztem pozostałych (por. m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2010 r., IV CSK 424/09, niepubl.)[8] [wyróżnienie własne autora] oraz Celem leżącym u podstaw art. 128 i 134 p.u.n., a także innych przepisów działu trzeciego ustawy, jest ochrona wszystkich wierzycieli, a nie tylko niektórych z nich, nawet jeżeli pozostawali z upadłym w stałych stosunkach handlowych. Chodzi o to, aby czynności prawne zdziałane przez upadłego z określonym kręgiem podmiotów nie wpływały negatywnie na możliwość zaspokojenia w postępowaniu upadłościowym wszystkich wierzycieli[9].

Z drugiej strony, przepis art. 134 pu ma dotyczyć sytuacji, które zostały zasadniczo zdziałane przed ogłoszeniem upadłości, bowiem odwołuje się on do postanowień dotyczących uznawania za bezskuteczne czynności sprzed ogłoszenia upadłości – np. rok, czy też 6 miesiący przed zgłoszeniem wniosku o ogłoszenie upadłości. Logiczne jest zatem, że operując ściśle literalnie, nigdy nie mielibyśmy do czynienia z sytuacją, w której bezpośrednio i wprost wzbogacona jest sama masa upadłości, ponieważ z dniem ogłoszenia upadłości likwidacyjnej, upadły traci prawo zarządu swoim majątkiem, i w związku z tym, nie może on już dokonywać ważnych czynności prawnych dotyczących jego majątku. Jest to istotny argument za szerszym rozumieniem wzbogacenia „masy upadłości”, jako obejmującym wzbogacenie również dłużnika (przyszłego upadłego).

Mając jednak na względzie tak przedstawiony cel analizowanych przepisów pu, należy w ocenie autora stwierdzić, iż o wzbogaceniu masy upadłości nie można mówić w sytuacji, w której upadły (a precyzyjniej jeszcze przed ogłoszeniem upadłości dłużnik) wprawdzie zostali wzbogaceni, ale jeszcze przed dniem ogłoszenia upadłości rozdysponowali wedle swojego uznania (nie zaś kierując się chociażby określeniem kategorii wierzytelności według przepisów art. 342 pu) uzyskanym świadczeniem wzajemnym osoby trzeciej.

Wprawdzie dłużnik przed ogłoszeniem upadłości ma pełną swobodę dysponowania własnym majątkiem (w tym takim, który otrzymał w zamian za sprzedaż aktywów), tym niemniej jednak – mając świadomość wystąpienia podstaw do ogłoszenia upadłości – w ocenie autora – dłużnik powinien kierować się wskazówkami danymi mu przez ustawodawcę w przepisach pu lub kpc.

Jeśli zatem świadczenie wzajemne osoby trzeciej zostało np. zużyte, lub uległo zniszczeniu, masa upadłości nie pozostaje wzbogacona, a zatem nie ma mowy o obowiązku zwrotu świadczenia wzajemnego. Inaczej sytuacja przedstawia się, gdy świadczenie wzajemne wzbogaciło co prawda dłużnika, ale pozostało ono nierozdysponowane do dnia ogłoszenia upadłości – w takim przypadku obowiązek zwrotu aktualizuje się.

Kolejną istotną sprawą jest możliwość stosowania do rozumienia wzbogacenia masy upadłości przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, czyli art. 405 i nast. ustawy z dnia 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny („kc”). Autor wskazuje, że jest to uzasadnione brzmieniem przepisów[10]. Ma to istotne znaczenie dla określenia, czy i w jakim kontekście można mówić o wzbogaceniu masy upadłości.

Zgodnie bowiem z art. 409 kc Obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu, co możnaby rozciągać np. na sytuacje rozdysponowania korzyścią przez dłużnika. Niemniej to w stanie faktycznym każdej sytuacji należy rozpatrywać indywidualnie, czy rozdysponowanie korzyścią zostało dokonane w warunkach konieczności liczenia się z obowiązkiem zwrotu. W wielu przypadkach, przedsiębiorcy jako podmioty profesjonalne powinni – wiedząc o istnieniu podstaw do ogłoszenia upadłości – liczyć się z konsekwencjami prawnymi wynikającymi z przepisów pu, a w szczególności ze skutkami ogłoszenia upadłości. Inaczej sytuacja się ma, gdy podstawy ogłoszenia upadłości wystąpią nagle, w sposób nieprzewidziany, w sytuacji np. nagłego, niespodziewanego załamania się rynku czy dekoniunktury. W takich przypadkach, można mówić o wzbogaceniu masy upadłości, nawet gdy świadczeniem wzajemnym osoby trzeciej rozdysponowano, ale dokonane to zostało na właściwy cel, np. spłatę wierzytelności dłużnika. W takiej bowiem sytuacji, masa upadłości jest wzbogacona, gdyż nie musi regulować należności względem kontrahentów dłużnika, którzy niewątpliwie zgłosiliby swoje roszczenia do masy, jako konsekwencja ogłoszenia upadłości. Próżno również wówczas wskazywać na niespełnienie celów przyświecających ustawodawcy przy regulacji bezskuteczności czynności upadłego, ponieważ dłużnik nie miał wówczas świadomości grożącej mu niewypłacalności, a zatem oceniając racjonalnie nie musiał kierować się kategoriami spłat wierzytelności, sugerowanymi przez ustawodawcę chociażby w art. 342 pu. Sytuacje takie jednak, jak się wydaje, będą stosunkowo rzadkie i powinny być traktowane jako wyjątkowe.

Podsumowanie

Podsumowując powyższe rozważania, należy wskazać, że o wzbogaceniu masy upadłości na gruncie art. 134 ust. 2 pu można mówić w sytuacji, w której wprawdzie świadczenie wzajemne osoby trzeciej zostało spełnione nawet przed ogłoszeniem upadłości, ale jednak pozostało ono w majątku upadłego (dłużnika) aż do dnia ogłoszenia upadłości (i w konsekwencji również później). Tym niemniej, o wzbogaceniu może też być mowa, gdy wprawdzie rozdysponowano przedmiotem świadczenia wzajemnego osoby trzeciej, niemniej zostało to dokonane w sytuacji braku uzasadnionych podstaw do ogłoszenia upadłości, jak też np. na spłatę wierzytelności, co należy uznać za zmniejszenie pasywów przyszłej masy upadłości. Nie stoi to w sprzeczności z celami przepisów dot. bezskuteczności czynności upadłego, jak też z celem art. 134 pu.

[1] Tekst jednolity – Dz.U. z 2015 r., poz. 233.

[2] Jednocześnie, zgodnie z nowym brzmieniem przepisu (od 01.01.2016 r.), za zgodą sędziego-komisarza druga strona czynności może zwolnić się z obowiązku przekazania do masy upadłości tego, co wskutek tej czynności z majątku upadłego ubyło, przez zapłatę różnicy między wartością rynkową świadczenia dłużnika z dnia zawarcia umowy, a wartością świadczenia otrzymanego przez dłużnika.

[3] Ustawa z dnia 15.05.2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne, Dz.U. z 2015 r., poz. 978.

[4] Będzie tak w szczególności we wszystkich przypadkach, gdy np. dokonano sprzedaży składników majątku wchodzących następnie do masy upadłości – np. nieruchomości, za które upadły otrzymał cenę sprzedaży.

[5] Tak byłoby np. w sytuacji przechowywania środków pieniężnych na oddzielnym rachunku bankowym – przykład taki podaje P. Zimmerman, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz do art. 134, Legalis 2014, jak też – jeszcze na gruncie art. 59 Rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 24.10.1934 r. – Prawo upadłościowe – J. Brol, Prawo upadłościowe. Komentarz, LEX/el., który akcentuje, że Przedmiot świadczenia będzie znajdował się oddzielnie od innego majątku, jeżeli jest oznaczony co do tożsamości i nie został zmieszany z innymi przedmiotami, np. upadły na podstawie umowy sprzedaży nabył od osoby trzeciej komputer – będzie on podlegał wydaniu. Jeżeli jednak przedmiotem sprzedaży byłyby części zamienne do produkowanego przez upadłego przedmiotu finalnego, wówczas wydanie byłoby niemożliwe, jeżeli zostały one zużyte w produkcji.

[6] Zob. M. Allerhand. Prawo upadłościowe i prawo o postępowaniu układowem. Komentarz, Bielsko-Biała 1991 (reprint).

[7] P. Zimmerman, Prawo upadłościowe i naprawcze, Komentarz do art. 134, Legalis 2014.

[8] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24.05.2012 r., sygn. akt II CSK 546/11, OSNC 2013/2/24.

[9] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16.04.2010 r., sygn. akt IV CSK 424/09, LEX nr 602729.

[10] Tak m.in. A. Jakubecki, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz do art. 134, System Informacji Prawnej Lex 2010; J. Korzonek, Prawo upadłościowe. Komentarz, LEX/el.; J. Brol, Prawo upadłościowe. Komentarz, LEX/el.